کار و همت مضاعف در کلام خدا و معصومین(ع)

 

امسال که بنا به فرمایش رهبر معظم انقلاب، سال همت و کار مضاعف نام نهاده شده است شایسته است که با تامل و غور در قرآن و میراث روایی بر جای مانده از اهل بیت علیهم السلام، شناختی جامع و متمایز از ابعاد گوناگون این مقوله به دست آورده تا انشاالله زمینه برای تحقق بخشیدن به این مهم فراهم آید.

در اخبار و احادیثی که از معصومین سلام‌ الله علیهم اجمعین رسیده، از همت عالی مدح و ستایش زیادی شده و فرموده‌اند: همچنان که مرغ با بال و پر خویش پرواز می‌کند، انسان هم با صفت حمیده بلند همتی می‌تواند به مقاصد عالیه خود دست یابد. در حدیثی که زینت بخش این بحث شد، امام صادق علیه السلام می‌فرماید: ارزش هر کس به مقدار نظر بلند و علوّ همت اوست. شخصی از حضرت پیغمبر اکرم(ص) سؤال کرد یا رسول الله دو کبوتری که در هوا در حال پرواز هستند، کدامیک از آنها نزد شما محبوب تر است؟ فرمودند آنکه بالاتر رفته و خود را به اوج زیادتر رسانده است.

در قرآن هم که کلام خداست به اسبان تندرویی که از کثرت سرعت از زیر سم آنها موقعی که به سنگ برخورد می‌کنند برق جستن می‌کند قسم یاد فرموده: والعادیات ضجاً فالموریات قدحاً یعنی قسم به اسبان تندرویی که در اثر سرعت و شتاب صدای نفس و شکم های آنها از دور شنیده می‌شود، و هرگاه سم اسبان به سنگی برسد در اثر سرعت از زیر سم آنها برق می‌جهد، و در آیه دیگر می‌فرماید: فالسابقات سبقاً یعنی به آن اسبانی که در میدان مسابقه جلو می‌روند، وقتی که حیوانی تندرو و چالاک اینقدر مورد علاقه حضرت احدییت است که به او قسم می‌خورد، پس مؤمن متقی که گل سر سبد عالم وجود است هرگاه دارای جانی گرم و همتی عالی گردید به چه سرحدی از سعادت قدم خواهد گذاشت و نیز علی علیه‌السلام می‌فرماید: برای حیات شما قیمتی نمی‌شود فرض کرد، پس او را ارزان از دست ندهید جز با قیمت بهشت .

ابوریجان بیرونی در پی‌گیری علم شهرت خاصی دارد، می‌گویند در لحظات آخر عمرش یکی از فقها به عیادتش آمد با اینکه رشته تخصصی او فلسفه و ریاضیات و جامعه شناسی بوده و منجم خوبی هم بود، از فقیه مسئله‌ای درباره ارث پرسید. فقیه گفت الآن چه وقت این مسئله است، گفت این را هم بدانم و بمیرم بهتر است؟ یا ندانم و بمیرم؟

قال علی علیه‌السلام: الفخر بالهمم العالیه لا بالرممم البالیه یعنی سربلندی و افتخار به همت و فکر بلند است نه به استخوان پوسیده گذشتگان .

همت بلند دار که مردان روزگار       از همت بلند به جایی رسیده‌اند 

کار و تلاش از دیدگاه قرآن مجید:

انسان های مسلمان و مومن، آیات قرآن و کلام خدا را، محکم ترین کلام و یقینی ترین دلیل و سند برای رشد و تعالی خود و جامعه خود تلقی می کنند و آن را بی هیچ چون و چرایی قبول و بدان عمل می کنند. در قرآن کریم این معجزه جاودانه، پیامبر رحمت برای همه انسان ها، که از آن در بین مسلمین به عنوان قانون اساسی و حق بشر برای جوامع بشری نام برده می شود به موضوعات بسیاری برای هدایت و رشد و تعالی و تکامل بشر اشاره شده است که از آن جمله است، موضوع کار و تلاش.

قرآن کریم، در آیات منور خود، با صدای رسا، در طول تاریخ اسلام به عالم و آدم اعلام کرده است که ای انسان ها بدانید برای آدمی جز آنچه خود انجام داده، نخواهد بود، یعنی بقای وجود و هستی آدمی بودن او، حیات مادی و معنوی، دنیوی و اخروی او، شخصیت و هویت او و بلکه همه چیز او منوط و وابسته به کار و تلاش اوست و لاغیر و هر کس کوشش کند، فقط برای شخص خود کوشش کرده است و به سوی خود اوست و خدا البته بی نیاز است. و از این دسته آیات، در قرآن بسیار است که متعاقباً به برخی از آنها اشاره خواهد شدو و اما، در قرآن از کلمات مترادف و هم معنی کار و تلاش نیز فراوان یاد شده است برای مثال: در قرآن از کلمه عمل با مشتقاتش 366 و کلمه فعل با مشتقاتش 107 و کلمه جهد با مشتقاتش 41 و کلمه سعی با مشتقاتش 30 مرتبه و کلمه صنع با مشتقاتش 30 مرتبه و... استفاده شده است.

و نیز در قرآن کریم حدود 400 آیه در تشویق به کار و تلاش و بیان ارزش و اهمیت کار و تلاش وارد شده است و همچنین، تعدادی از آیات منور قرآن کریم، درباره مشاغل پیامبران بزرگوار الهی است هر چند مسئولیت خطیر و اصلی همه پیامبران الهی، هدایت جوامع بشری بوده است و در این راه با استفاده از شیوه های تربیتی ممکن و تحمل رنج های طاقت فرسا به تعلیم انسان ها پرداخته و دلسوزانه وجود خویش را وقف انسانیت نموده اند، اما آنها بر اینکه سربار دیگران نباشند، خود به کار و فعالیت مشغول بوده اند تا هم معاش خویش را تامین نمایند و هم دیگران را در این مسیر تشویق به کار و تلاش کنند، به همین جهت به مشاغل برخی از آنان اشاره می شود. براساس برخی از آیات از جمله سوره هود، آیه 37، سوره قصص، آیه 27، سوره انبیاء، آیه 80 و... شغل حضرت نوح(ع) نجاری، شغل حضرت شعیب(ع) شبانی و کارگری، شغل حضرت موسی(ع) شبانی و کارگری، شغل حضرت داود(ع) زره سازی و آهنگری، شغل حضرت آدم(ع) کشاورزی، شغل حضرت ابراهیم(ع) کشاورزی و دامداری، شغل حضرت ادریس(ع) خیاطی، حضرت یعقوب و ایوب(ع) کشاورزی و دامداری، شغل حضرت هود و صالح(ع) تجارت، شغل حضرت سلیمان(ع) حصیربافی و حکومت، شغل حضرت عیسی(ع) نجاری و حضرت محمد(ص) تجارت و صیادی و شبانی بوده است. با عنایت به آنچه نقل شد، انبیای بزرگوار الهی، برای گذران زندگی و تامین معیشت خویش هرکدام به شغلی اشتغال داشته اند و همچنان که گفته شد، قرآن کریم در آیات متعددی انسان را به کار و کوشش و سعی و تلاش توصیه و تشویق نموده است که در ذیل به تعداد اندکی از آنها اشاره می شود:

ان سعیکم لشتی، که سعی و تلاش شما مختلف است...

و من اراد الاخره و سعی لها سعیها و هو مومن، و آن کسی که سرای آخرت را بطلبد و سعی و کوشش خود را برای آن انجام دهد، در حالی که ایمان داشته باشد، سعی و تلاش او(از سوی خدا) پاداش داده خواهد شد.

و ان لیس للانسان الاما سعی، و اینکه برای انسان بهره ای جز سعی و کوشش او نیست و سعی اش به زودی دیده می شود. او به نتیجه اش می رسد. سپس به او جزای کافی داده خواهد شد.

کل نفس بما کسبت رهینه، هر کس در گروه اعمال خویش است.

یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا، روزی که هر کس اعمال نیکی را که انجام داده حاضر می بیند.

و ما التنهم من عملهم من شیء، و از عمل آنها چیزی نمی کاهیم و هر کس در گروه اعمال خویش است.

کل یوم هو فی شان، او هر روز در شان و کاری است.

فاذا فرغت فانصب، هرگاه از کاری فارغ شدی، به کار دیگری بپرداز.

فاذا قضیت الصلوه فانتشروا فی الارض، آنگاه که نماز(جمعه) پایان یافت، در پی کسب و کار روی زمین پراکنده شوید و از فضل و کرم خداوند نصیب و روزی طلبید.

ان اصحاب الجنته الیوم فی شغل فاکهون، به درستی که اهل بهشت در آن روز در کاری شادی کنان هستند.

یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه، ای انسان، به درستی که تو کوشنده ای(باتلاش و کوشش) به سوی پروردگارت می روی، و او را ملاقات خواهی کرد.

من امن بالله و الیوم الاخر و عمل صالحا، کسی که به خدا و روز آخرت ایمان آورد و کار نیک انجام دهد، پس خوف و اندوهی بر او نخواهد بود.

من عمل صالحا من ذکر او انثی و هو مومن، هر مرد یا زنی کار شایسته انجام دهد و مومن نیز باشد پس زندگی و حیات پاکیزه ای به او می دهیم و به بهتر از آنچه عمل کند پاداش می دهیم.

و جعلنا هم ائمه... و اوحینا الیهم فعل الخیرات...، آنها را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند و انجام کارهای نیک و... را به آنها وحی کردیم.

والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا...، و آنان که در راه ما با جان و مال(تلاش و کوشش) کردند، محققاً آنها را به راه های خویش هدایت می کنیم که خداوند همیشه با نیکوکاران است.

من کان یرید العزه فلله... و العمل الصالح یرفعه...، هر که عزت خواهد، عزت یکسره خاص خداست، کلمات پاکیزه به سوی او بالا می روند و عمل شایسته کلام پاکیزه را بالا می برد و کسانی که در جهت بدی عمل می کنند، عذابی سخت دارند و نیرنگ شان نابود شدنی است.

من عمل صالحا فلنفسه، هر کس عمل صالحی انجام دهد به نفع خویشتن انجام داده و هر کس عمل بدی انجام دهد، به ضرر خویش کرده است و پروردگار تو بر بندگان ستم کننده نیست.

الذی خلق الموت و الحیوه لیبلوکم ایکم احسن عملا و هو العزیز الغفور، او کسی است که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را در بوته آزمایش قرار دهد که کدام یک از شما از لحاظ عمل نیکوترید و اوست که صاحب عزت و آمرزنده است.

و من یسلم وجهه الی الله و هو محسن، هر کس با اخلاص رویش را به سوی خدا کند و نیکوکار باشد، پس به تحقیق به دستگیره و ریسمانی محکم متمسک شده است.

اندرزهای لقمان حکیم به فرزندش در رابطه با کار و تلاش:

لقمان حکیم که خود از مصلحین بزرگ بشری است و حکمت را خداوند سبحان در قبال تفکر فراوان، عبودیت و بندگی، صفای باطن، راستی گفتار، پرهیز از بیهوده گویی و حرام به او عنایت کرده است، در پندها و اندرزهای گهربار خود، گویی نه تنها فرزندش را، بلکه همه ابنای بشر را در طول تاریخ و قرون و عصار پس از خود، مخاطب قرار داده و با انتقال حکمت های گران بها و ارزشمند، آنان را با اسرار و رموز زندگی سالم آشنا ساخته و راه سعادت و کمال را به آنان نشان می دهد. و از آن جمله است بیانات و توصیه های حکیمانه او در ارتباط با کار و تلاش که متعاقبا به برخی از آنها اشاره می شود:

فرزندم برتو باد که، از انتخاب کاری که توان انجام آن را نداری هر چند پرفایده باشد بگذری.

فرزندم، در کارها میانه رو باش، نه ممسک و نه اسراف کننده.

فرزندم، در کارهای خود کمک مخواه مگر از کسی که در انجام حاجت و همراهی تو اجرت بگیرد.

فرزندم، در کارها اضطراب مکن.

فرزندم، هیچ کاری بی تدبیر مکن.

فرزندم، کار امروز را به فردا میفکن.

فرزندم، ناشمرده(نسنجیده) به کار مبر، کار شمرده کن.

فرزندم، حنظل را خوردم و تلخی آن را چشیدم، اما چیزی را از فقر و ناداری تلخ تر نیافتم.

فرزندم، با استعانت از کسب حلال بر فقر و ناداری فائق شو، زیرا هر کس مبتلا به فقر شود به سه خصلت مبتلا گردد: خدشه در دینش ایجاد شده و عقلش ضعیف گشته و مروتش بر باد می رود و بالاتر از این سه، این است که پیش مردم خوار و خفیف گردد.

تشویق به کار در قرآن:

قرآن مجید در سوره نجم می فرماید: وَ أَنْ لَیْسَ لِْلإِنْسانِ إِلاّ ما سَعی وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری، و نیست از برای انسان مگر کوشش و تلاشی که انجام داده است و قطعاً ثمره کوشش و تلاش خود را خواهد دید.

خداوند در بیش از دویست مورد، «عمل» انسان را ملاک شخصیت او آورده است و در هفت مورد ماده «صُنع» را که به معنی صورت دادن کار است بیان فرموده است. حاصل سخن اینکه خداوند، کار و کوشش را ملاک شخصیت آدمی بیان کرده است.